Ithaka Symphony
1 The empty darkness frightens me
2 Wild fantasies
3 As you set out for Ithaka

Foto bij interview (‘Opera is geen literatuur maar een dienstregeling’) met v.l.n.r.
Kees Hin, Otto Ketting en Elmer Schönberger door Roland de Beer, de Volkskrant 19.9.1986
Op 23 september 1986 opende het Muziektheater in Amsterdam officieel zijn poorten met een nieuw, speciaal voor de gelegenheid gecomponeerd werk van Otto Ketting, de opera Ithaka. De aanleg van het gebouw had Amsterdam sinds jaar en dag in voor- en tegenstanders verdeeld. Buiten werd fel en luidruchtig geprotesteerd, binnen heerste een verwachtingsvolle, feestelijke stemming. Het publiek, een select gezelschap van cultuurdragers, wekte de indruk meer voor elkaar en het gebouw te zijn gekomen dan voor het gebodene en was not amused door Kettings allerminst feestelijke, zich overwegend in het halfduister afspelende opera. De kritiek roemde over het algemeen de muzikale kwaliteiten van de partituur maar was matig te spreken over het dramatisch gehalte van het werk. De componist zelf was zo ongelukkig met de groots opgezette enscenering van wat in aanleg een kameropera was dat hij nooit meer een stap in het Muziektheater heeft gezet.
Ithaka is geen feestelijke spektakelopera. Het is een bedachtzaam en overwegend in halftinten getoonzet werk waarin meer gedroomd dan gehandeld wordt en het leven eerder herinnerd dan geleefd wordt. In Kettings eigen woorden: ‘Ithaka gaat niet over gebeurtenissen maar over gedachten, reflecties over wat al gebeurd is. Wat mij er zelf in interesseert is juist hetgeen niet typisch opera is, het niet-realistische, bijna zelfs het niet-dramatische.’
Samen met Kees Hin, de documentairemaker voor wie hij veel filmmuziek had gecomponeerd, ontwikkelde Ketting een libretto, waarbij uit uiteenlopende inspiratiebronnen werd geput, variërend van de Noorse schilder Edvard Munch (‘De schreeuw’) tot de Argentijnse tangolegende Carlos Gardel. Belangrijkste leidraad van de opera werd het gedicht ‘Ithaka’ van de Griekse dichter Konstantinos Kafávis, dat Ketting in de jaren zeventig had leren kennen en waar hij al heel lang plannen mee had.
Hoofdpersonen van de opera zijn een journalist met zijn dagdromen en nachtmerries, een gewezen fotomodel (Star) op zoek naar een onbereikbare liefde en een dode dichter. Tot hun tegenspelers behoren de zoetgevooisde engel des doods Angel en de schreeuwlelijk (heldentenor) Macho. Kettings oorspronkelijke voornemen om van de opera één aria te maken, ‘een soort Boléro van Ravel maar dan uitgerekt over anderhalf uur’, bleek uiteindelijk niet realistisch, al zijn in de uiteindelijke partituur de personages wel degelijk ‘zonder dat ze het zelf weten deel van één stroom waaraan geen ontsnappen mogelijk is’. Ithaka is een aaneenschakeling van solo’s. Duetten, terzetten en ensembles ontbreken.
In de rol van dramaturg ben ik in 1986 nauw betrokken geweest bij de totstandkoming en de productie van Ithaka. Omdat ik toen nog niet wist dat een dramaturg geacht wordt kritische afstand van de voorstelling-in-wording te bewaren, heb ik letterlijk elke repetitie bijgewoond, met het gevolg dat ik met de dag meer van de schoonheid van de partituur overtuigd raakte en de muziek op den duur kon dromen. Opmerkelijker is dat toen ik, werkend aan een biografie van de componist, de opera dertig jaar later terughoorde, dat nog steeds kon en er onverminderd van onder de indruk was. Als een nieuwe voorstelling van de opera er niet meer in zat, moest de muziek op een andere manier gered worden. En zo kwam de Ithaka Symphony tot stand – met dank aan het Residentie Orkest, dat mij een opdracht verstrekte.
Bij het samenstellen van de Ithaka Symphony heb ik mij laten leiden door de wetenschap dat Ketting, voordat het operaplan er lag, lang heeft rondgelopen met het idee ‘een soort Vierde Mahler’ te componeren, een symfonie uitmondend in een toonzetting van het gedicht van Konstantínos Kafávis. De Ithaka Symphony is een poging tot reconstructie van dat oorspronkelijke idee op basis van de opera. Na twee puur instrumentale delen volgt een derde en laatste deel waarin een bariton, in de opera Poet geheten, de Engelse vertaling van de eerste regels van het gedicht zingt:
As you set out for Ithaka
Hope your road is a long one,
full of adventure, full of discovery.
Laestrygonians, Cyclops,
angry Poseidon – don’t be afraid of them
as long as you keep your thoughts raised high
Mocht het korte optreden van de bariton het al even korte optreden van Lulu in de Lulu-Suite van Alban Berg in herinnering brengen, dan is dat bijvangst. Lulu was een van de vier opera’s die er voor Ketting toe deden. (De overige waren Wozzeck, Pelléas et Mélisande en The Rake’s Progress.) Niet toevallig zingt Angel in de oorspronkelijke derde scène van de opera over Star: ‘She sounds as Lulu’, vijf lettergrepen die vlak voor het slot van het eerste deel van de symfonie als motief van vijf tonen, culminerend in een hoge b, in de trompet terugkeren. Sinds Kettings Eerste symfonie (1959) heeft de geest van Alban Berg nog maar zelden zo herkenbaar in zijn muziek rondgewaard als in Ithaka.
Een opera tot een symfonie ombouwen is zoiets als van een toneelstuk een roman maken. Zo’n symfonie moet zoveel mogelijk recht doen aan het karakter van de opera maar stelt als instrumentale vorm tegelijkertijd haar eigen eisen.
Om te beginnen brengt de Ithaka Symphony de oorspronkelijke duur van de opera terug tot ongeveer een derde.
Van de in totaal tien scènes zijn er drie (6, 7 en 9) in hun geheel gesneuveld, van de overige zeven is meer of minder materiaal in de symfonie terechtgekomen. Scènes 1, 2 en 3 liggen ten grondslag aan het eerste deel, scènes 4, 5 en 8 aan het tweede deel en scènes 8 en 10 aan het derde deel.
Dat aan de volgorde van de geselecteerde fragmenten niets gewijzigd hoefde te worden, zegt iets over de dwingende dramaturgie van de opera.
De Ithaka Symphony is een montage van operafragmenten. De lassen tussen de verschillende episoden bevatten geen andere dan door Otto Ketting gecomponeerde noten en akkoorden en zijn tot stand gebracht door het verkorten, verlengen en in elkaar schuiven van maten.
Aan de zuiver instrumentale delen van de opera – het (korte) voorspel, de dramatische climax aan het slot van het tweede deel, de uitzinnige fanfare na de baritonsolo – hoefde geen noot veranderd te worden.
In de vocale episoden zijn de stemmen eruit geschreven, nieuwe instrumenten erin geschreven en waar nodig de orkestratie herzien.
Het Residentie Orkest onder leiding van Antony Hermus brengt met medewerking van Martijn Cornet (bariton) de Ithaka Symphony in première op 18 maart 2022 in Amare (Spuiplein 150, Den Haag). Herhaling op 20 maart in TivoliVredenburg in Utrecht.