première
Gezien Hercules Segers (2019)
voor sopraan en instrumentaal ensemble
12 maart 2020 in De Doelen in Rotterdam
Charlotte Riedijk, sopraan, DoelenEnsemble o.l.v. Arie van Beek
Een concert over beeldende kunst (Stravinsky, Feldman, Knussen), over oude muziek (Stravinsky, Ketting, Knussen) en over beide in het nieuwe werk van Elmer Schönberger.
Gezien Hercules Segers is na Gezien Giacometti mijn tweede, expliciet op beeldende kunst geïnspireerde compositie. Gezien Giacometti (2015) was een dansconcert met een choreografie van Beppie Blankert. In Gezien Hercules Segers geen dans, wel live beeld, naar een idee van Marijke van Warmerdam en Menno Otten.
Evenmin als ik heb geprobeerd in Gezien Giacometti Giacometti-achtig (wat dat ook moge zijn) te componeren, heb ik er in Gezien Hercules Segers naar gestreefd de even volle als lege landschappen van Segers in klank om te zetten. Kunst waarmee ik mij ten diepste verbonden voel, is kunst om in te verdwijnen. Het Segeriaanse landschap is zulke verdwijnkunst. Van dat verdwijnen wordt, hoop ik, wel iets voelbaar in mijn muziek.
Hercules Segers
Hercules Segers, oudere tijd- en stadgenoot van Rembrandt en Sweelinck, staat te boek als de meest oorspronkelijke en innovatieve landschapskunstenaar van zijn tijd. Als etser is hij de schepper van een geheimzinnig oeuvre, dat met zijn aan abstractie grenzend realisme culmineert in onbestaanbare landschappen. Zoals Segers’ componerende tijdgenoot Carlo Gesualdo da Venosa tot diep in de twintigste eeuw een bron van inspiratie voor componisten was, zo was Segers dat vooral voor beeldende kunstenaars en schrijvers, onder wie de Russisch-Franse schilder Nicolas de Staël en de Nederlandse dichter Hans Faverey.
Programma
Gezien Hercules Segers wordt uitgevoerd in een programma dat zich beweegt tussen oude muziek en beeldende kunst. Stravinsky en Louis Andriessen voegden aan Bachs driestemmige Prelude in b klein uit het Wohltemperierte Klavier dl. 1 een vierde stem toe; Otto Ketting wierp in Quodlibet een schaduw over de middeleeuwen; Oliver Knussen ontleende in Upon one note meer dan alleen de titel aan Purcell en liet zich in Reflection inspireren door Gauguin; Willem de Kooning gaf zijn achternaam aan De Kooning van Morton Feldman; en Stravinsky’s Double canon is een in memoriam voor Raoul Dufy.
Segers bezongen
In Gezien Hercules Segers leg ik sopraan Charlotte Riedijk teksten over Segers van zowel Nicolas De Staël als Hans Faverey in de mond en laat de musici van het DoelenEnsemble reflecteren op de wereld van de etser. De acht delen van de compositie dragen titels van evenzoveel etsen:
1 Landschap met een steile rots, grote versie
2 Dal omringd door bergen, eerste staat
3 Rotsachtig landschap met een wandelaar, eerste versie
4 Landschap met een steile rots, kleine versie
5 Rotsachtig landschap met een kloof
6 Dal omringd door bergen, tweede staat
7 Rotsachtig landschap met een man die een stok over zijn schouder draagt
8 Lariks
De delen 1, 3 en 6 zijn instrumentaal. Deel 3 is een soort eendelig minivioolconcert en deel 6 gaat uit van Fantasie 6 van J. P. Sweelinck.
Parallel (of niet)
Van enige formele parallel tussen mijn compositie en Segers’ etsen is uitsluitend in de instrumentale delen sprake. Ik ben mij ervan bewust dat tijd en ruimte fundamenteel anders worden waargenomen, en dat ruimtelijke verhoudingen (die zich in één blik kunnen openbaren) en tijdsverhoudingen (die met terugwerkende kracht gestalte krijgen) ongelijksoortig zijn. Maar dat wisten Bach, Schönberg, Berg, Bartók en Stravinsky ook al.
Omdat weinig de inventie zo op de proef stelt als restrictie, heb ik mij er dus niet van laten weerhouden de proporties van de delen 1, 3 en 6 tot op het niveau van maten en tellen te laten bepalen door de afmetingen van de in de titels genoemde etsen, resp. 7:10, 7:9 en 5:9.
In het zesde deel is dit direct aan de oppervlakte van de muziek waarneembaar. Hier wisselen gebonden, d.w.z. direct op Sweelinck geënte passages, en vrije passages elkaar af, steeds in een tijdsduurverhouding van 5:9.